Polskie organizacje bezpieczeństwa w okresie I wojny światowej

 

Wybuch I wojny światowej wysunął na arenę międzynarodową sprawę Polski. Dało to sygnał do rozpoczęcia rozmaitych działań, zmierzających do odzyskania niepodległości lub uzyskania szerokiej autonomii politycznej dla narodu polskiego. Były one prowadzone różnymi sposobami, w zależności od prezentowanej przez dane stronnictwo lub ugrupowanie orientacji politycznej. W efekcie tych starań powstawały różne organizacje społeczne i obywatelskie mające charakter czysto polski. Do nich należały m.in. organizacje zajmujące się problematyką ochrony porządku publicznego w szerokim znaczeniu tego określenia. Jedne z nich stanowiły po prostu organizacje paramilitarne, będące na usługach i zabezpieczające interesy poszczególnych rodzimych partii politycznych działających na ziemiach polskich.

Drugi rodzaj tych formacji to organizacje obywatelskie tworzone spontanicznie, za przyzwoleniem władz okupacyjnych, które z biegiem czasu stawały się organami wykonawczymi rodzącego się samorządu terytorialnego. Jak już wspomniano, wraz z wybuchem wojny całe społeczeństwo polskie, przede wszystkim zaś ugrupowania polityczne zajęły konkretne stanowisko wobec możliwości odzyskania niepodległości. Część stronnictw swoje cele chciała zrealizować, opierając się na państwach centralnych (Niemcach i Austro-Węgrach lub na każdym z osobna), inni działacze wiązali swoje nadzieje z carską Rosją lub tradycyjnie liczyli na pomoc dyplomatyczną mocarstw zachodnich. W historiografii polskiej wyróżniono też, ze względu na taktykę postępowania, partie polityczne aktywistyczne i pasywistyczne (dotyczy to zwłaszcza obszaru okupacji państw centralnych). Aktywność tych pierwszych polegała na udziale w tworzeniu różnych podmiotów politycznych, które miały pewien wpływ na sytuację społeczno-polityczną na ziemiach polskich. Ponadto zwolennicy tej orientacji organizowali formacje wojskowe oraz instytucje społeczne, mające stanowić Zaczyn dla tworzonej od podstaw państwowości polskiej. Należy przyznać, iż władze państw zaborczych odnosiły się z przychylnością do tych inicjatyw, gdyż pozwalały one na sprawniejsze administrowanie i zarządzanie terenami znajdującymi się pod okupacją wojskową. Z drugiej strony, te warstwy społeczne zaangażowały się w działalność obywatelską, ponieważ obawiały się, że nieustanne pogarszanie się położenia socjalnego szerokich rzesz społeczeństwa, powstałe w wyniku działań wojennych może wywołać objawy niezadowolenia społecznego. Aby temu zapobiec przedstawiciele burżuazji, mieszczaństwa oraz inteligencji rozpoczęli tworzenie różnego rodzaju komitetów i kół obywatelskich, mających na celu prowadzenie szeroko zakrojonej działalności społeczno-gospodarczej. Głównym kierunkiem tej aktywności miało być zadbanie o porządek i bezpieczeństwo publiczne.

 

Straże obywatelskie w b. Królestwie Polskim w latach 1914-1915

Efektem intensywnych starań działaczy Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego i Stronnictwa Polityki Realnej było rozpoczęcie działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Warszawie już 10 września 1914 r. Traktowano go jako organizację reprezentującą całokształt polskiego życia społeczno-gospodarczego byłego Królestwa. Jednocześnie rozpoczęto tworzenie terenowych komórek w postaci komitetów gubernialnych (9), powiatowych (48), okręgowych (6), miejskich (91) oraz gminnych (około 400). Całkowicie inny charakter miał Komitet Obywatelski miasta stołecznego Warszawy, który powstał wcześniej, bo już 1 sierpnia 1914 r., i działał niezależnie od CKO na terenie Warszawy. W tym Komitecie również największe wpływy posiadali endecy i realiści. Podobnie jak sieć komitetów CKO, także warszawska organizacja spełniała zadania natury społecznej i charytatywnej. Jednakże wraz z upływem czasu, przy akceptacji władz okupacyjnych kompetencje tych komitetów coraz bardziej pokrywały się z uprawnieniami władz samorządowych. Jednym z najbardziej istotnych kierunków działania komitetów było uzupełnianie policyjnych organów władz okupacyjnych w dziedzinie ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Organem wykonawczym komitetów obywatelskich w tych sprawach stały się straże obywatelskie. Ich istnienie w latach 1914-1915 było uwarunkowane zgodą odpowiednich władz carskich, które tworzenie tych formacji traktowały jako przykład przychylnego stanowiska caratu wobec społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim. Oczywiście prerogatywy tych organów były ściśle ograniczone i sprowadzały się do prostych i nieskomplikowanych czynności porządkowych. Na przejęcie innych funkcji policyjnych przez straże obywatelskie władze carskie nie wyraziły zgody.

W październiku 1914 r. warszawski generał-gubernator Engałyczew, odbył spotkanie z przedstawicielami środowisk aktywistycznych w stolicy, na którym zaproponował utworzenie Straży Obywatelskiej miasta stołecznego Warszawy i przekazanie jej wielu kompetencji policyjnych. Decyzja ta nie wynikała jednakże z chęci prowadzenia coraz bardziej liberalnej polityki, lecz z faktu. że władze carskie uważały swoje rządy w Warszawie za nietrwałe, front bowiem przesuwał się bardzo szybko w kierunku wschodnim. Gdy jednak sytuacja wojskowa ustabilizowała się, już 12 października 1914 r. Rosjanie wycofali się z poprzednich deklaracji. Pomimo to datę 11 października 1914 r. należy uznać za historyczny początek rodzimych organów policyjnych o konkretnych. zawodowych kompetencjach, choć jeszcze znajdujących się pod kontrolą władz zaborczych.

W tym samym czasie w innych regionach Królestwa Polskiego rozpoczęty działalność straże obywatelskie. W Zagłębiu Dąbrowskim początkowo utworzono tego rodzaju formację paramilitarną w Dąbrowie Górniczej – 30 lipca 1914 r. (lub 27 lipca 1914 r.), następnie podobne straże powstały w innych miastach Zagłębia. W niektórych źródłach mówi się o Komendzie Okręgu Straży w Zagłębiu Dąbrowskim. Świadczy to o tym, że istniała struktura organizacyjna na poły scentralizowana. Jednostkę w Zagłębiu utworzono, opierając się na członkach „Sokoła” (Kazimierz Srokowski był jednocześnie komendantem Straży i prezesem okręgu „Sokół”). W Łodzi obywatelskie organy porządkowe powstały 2 sierpnia 1914 r. i przyjęły nazwę Milicji Obywatelskiej. Działalność Milicji obejmowała teren miasta, które zostało podzielone na dziewięć dzielnic, te z kolei na rejony, najmniejszymi zaś jednostkami organizacyjnymi Milicji były rewiry. Na czele tej struktury stał Centralny Komitet MO. Jego przewodniczącym został Leon Grohman, wiceprzewodniczącym – inż. R Sulowski. Ponadto w skład Komitetu wchodziło 9 dzielnicowych oraz naczelnik więzienia. Z biegiem czasu wraz ze wzrostem jakościowym i ilościowym zadań porządkowych, jakie stanęły przed tą formacją, Centralny Komitet zdecydował się na utworzenie dodatkowo płatnej straży miejskiej, której zadaniem stało się przejęcie wszystkich posterunków wymagających systematycznej i stałej służby patrolowej. Straż Miejska w Łodzi początkowo skupiała 300 pracowników i została zorganizowana przez mecenasa B. Jasieńskiego. inż. Pałaszewskiego oraz pierwszego naczelnika Straży, A. Lindnera. Tak więc, w Łodzi po raz pierwszy obok służby społecznej ochrony porządku w mieście zdecydowano się na stworzenie formacji zawodowej i całkowicie odpłatnej. Było to spowodowane tym, że organy obywatelskie nie umiały podołać coraz bardziej skomplikowanym i uciążliwym zadaniom policyjnym. Dzięki kształtowaniu się profesjonalnych instytucji rosła liczba wykwalifikowanych i fachowych kadr, które w przyszłości mogły zasilić szeregi policji w niepodległej Rzeczypospolitej. W momencie ponownego zagrożenia Warszawy przez armię państw centralnych władze carskie wyraziły ostateczną zgodę na utworzenie w tym mieście przez Komitet Obywatelski Straży Obywatelskiej. Została ona zorganizowana w sierpniu 1915 r. wysiłkiem m.in. R. Noskiewicza. E. Rauera. R. Starzyńskiego, L. Szczepkowskiego, W. Chromińskiego, R Hosera i R. Załęskiego. W drugiej połowie 1915 r. Straż Obywatelska miasta stołecznego Warszawy liczyła ok. 8 tysięcy członków. Był to wynik ochotniczego i spontanicznego zaciągu, jaki miał miejsce tuż po opuszczeniu Warszawy przez wojska rosyjskie. Szeregi tej formacji tworzyli członkowie takich organizacji społecznych, jak: „Sokół”, „Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich”. „Warszawskie Towarzystwo Sportowe”, „Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie” czy „Towarzystwo Przyjaciół Pragi”. Naczelnikiem warszawskiej Straży Obywatelskiej został adwokat Stanisław Popowski, jego zastępcą – Kazimierz Pawłowicz.

Najpóźniej, bo w drugiej połowie 1915 r.. powstały dwie większe straże – w Siedlcach i Lublinie. Za zgodą lubelskiego generała-gubernatora rozpoczęła działalność Milicja Obywatelska jako społeczny organ ochrony porządku publicznego. Struktura wewnętrzna Straży Obywatelskiej była prawie jednakowa w różnych miastach i wyglądała następująco: na czele Straży stało prezydium oraz komendantura. W ramach komendantury funkcjonowała kancelaria główna oraz wydziały: zewnętrzny, miejscowy, wywiadowczo-kryminalny, prawny i intendentura, straż obyczajowa, kasa i zarządy gmachu.

Tak przedstawia się pierwszy etap kształtowania się polskich organów porządkowych na terenie byłego Królestwa Polskiego w okresie okupacji ro­syjskiej (lipiec 1914 – sierpień 1915). Pomimo rozmaitych utrudnień i szykan ostatecznie władze carskie pozwoliły na rozwinięcie różnych form działalności społecznej i obywatelskiej. Tworzyły się wówczas organy zajmujące się sprawami ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego w zależności od stosunku do tych kwestii miejscowych władz rosyjskich. W ramach Straży Obywatelskiej udało się stworzyć wyspecjalizowane jednostki policyjne, jak np. w stołecznej Straży wydział wywiadowczo-kryminalny, który zajmował się ściganiem przestępstw pospolitych i jednocześnie prowadził dyskretną obserwację życia politycznego.

 

Polskie organy porządkowe na obszarze zaboru austriackiego

Na terenie innych zaborów w pierwszym roku wojny nie tworzono, podobnych do królewiackich, organizacji zajmujących się ochroną porządku publicznego. Jedyną próbę podjęli mieszczanie Lwowa, którzy w obawie przed możliwością wybuchu konfliktu narodowościowego pomiędzy ludnością polską a ukraińską podjęli starania mające na celu zabezpieczenie Polaków przed agresywnym zachowaniem Ukraińców w okresie prowadzonych działań wojennych. Wiceprezydent Lwowa, dr Tadeusz Rutkowski, wystąpił z wnioskiem o utworzenie Straży Obywatelskiej. Opracowano odpowiedni regulamin i projekt struktury organizacyjnej. Został on zatwierdzony przez namiestnika i Dyrekcję Policji austriackiej, jednakże zmieniająca się sytuacja frontowa uniemożliwiła utworzenie tej organizacji. Dopiero 31 sierpnia 1914 r. udało się powołać Miejską Straż Obywatelska, której naczelnikiem został radny, Adam Schneider. Członkowie Straży nosili na ramieniu opaskę w barwach miastach, z napisem „MSO”. Podstawowym zadaniem, jakie postawiono przed MSO, było współdziałanie z rządowymi organami bezpieczeństwa oraz zabezpieczenie ładu i porządku publicznego na terenie Lwowa. Naczelnikiem MSO był prezydent miasta lub jeden z radnych. Ten pierwszy mianował komendanta Straży oraz sześciu jego zastępców, po jednym w każdej dzielnicy miasta; był to komitet zarządzający MSO. W związku z rosnącymi potrzebami, którym MSO nie mogło podołać, 7 września 1914 r. zorganizowano Milicję Miejską w koszarach przy ul. Kazimierzowskiej. Kierownikiem Milicji mianowano Stanisława Tauera, emerytowanego komisarza policji austriackiej. Była to formacja policyjna

Charakterze quasi-zawodowym składająca się z biura meldunkowego i biura bezpieczeństwa publicznego; w jej szeregach podjęło pracę około 500 funkcjonariuszy porządkowych. Członkowie Milicji przeważnie rekrutowali się ze sfer inteligenckich i urzędniczych. W tej zmienionej sytuacji organizacja społeczna, jaką była MSO, działała odtąd jako organ nadzorczo-pomocniczy. Po zajęciu Lwowa przez Rosjan nowi okupanci uznali te organizacje za pozostałość po panowaniu austriackim. Z tego też względu rozpoczęli starania mające na celu likwidację tych formacji policyjnych, co nastąpiło w końcu października 1914 r. Rosjanie uważali, że ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego w mieście powinny zajmować się jedynie organy policji rosyjskiej z gradonaczalnikiem na czele. Na pozostałych ziemiach polskich nie powstały polskie organy porządkowe.

 

Milicja Miejska w latach 1916-1918

Nowy etap w tworzeniu polskich organów bezpieczeństwa rozpoczął się wraz z zajęciem części ziem b. Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i austriackie w sierpniu 1915 r. Początkowo władze okupacyjne uznawały polskie organizacje społeczne, jakimi były komitety obywatelskie i ich organy wykonawcze, straże obywatelskie, mimo że tworzyli je ludzie niechętni wobec nowych władz i związani w większości z prorosyjskim Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Okupacyjna administracja niemiecka dobrze rozumiała potrzebę istnienia organizacji obywatelskich wspomagających policję w ochronie porządku oraz zabezpieczaniu własności prywatnej i państwowej na terenach okupowanych. Z tych powodów władze okupacyjne przeprowadziły pewne zmiany organizacyjne i kompetencyjne, zachowując jednocześnie przekształcone formacje paramilitarne. Likwidacja Straży Obywatelskiej w Lublinie nastąpiła 31 października 1915 r., w Warszawie – 31 stycznia 1916 r. oraz w tym samym czasie w innych miastach b. Królestwa Polskiego. Jednocześnie 1 lutego 1916 r. powołano do życia Milicję Miejską, organ porządkowy podlegający władzom samorządowym, które z kolei były uzależnione od władz okupacyjnych. Faktycznie Milicja Miejska stawała się organem wykonawczym magistratów, podporządkowanym prezydentom miast. Była ponadto służbą pomocniczą niemieckich i austriackich władz policyjnych, dlatego podlegała również prezydium policji obydwu okupantów. Z uprawnień Milicji zostały wyłączone sprawy natury politycznej i kryminalnej, które pozostawały w gestii organów policji państw centralnych. Podstawowym zadaniem Milicji Miejskiej było utrzymanie porządku na ulicach. Ponadto do jej obowiązków należały sprawy dotyczące stanu sanitarnego, przemysłowe, handlowe i budowlane. Członkowie Milicji byli pracownikami zawodowymi, opłacanymi z funduszy samorządowych, jednolicie umundurowanymi i uzbrojonymi (w białą broń). Stan liczebny Milicji był zbliżony do stanu etatowego straży obywatelskich, np. MM w Warszawie liczyła 2000 funkcjonariuszy, w Łodzi około 1000 członków. Źródła archiwalne podają dane z początku 1917 r. dotyczące obsady kadry kierowniczej poszczególnych jednostek MM: w Lublinie (od listopada 1916 r.) naczelnikiem był S. Szczepanowski, później Tytus Makowski (od 6 września 1917 r.), w Kielcach – Witold Dziewalski, w Piotrkowie Trybunalskim – Bronisław Krajewski, w Radomiu – Jerzy Poraziński, w Płocku – Emil Rauer, w Łukowie – Edward Grabowiecki. Z danych tych wynika, że jednostki MM tworzono tylko na terenach b. zaboru rosyjskiego. Była to świadoma polityka rządu niemieckiego wiążąca się ściśle ze stosunkiem państw centralnych do sprawy polskiej. Jednostki Milicji Miejskiej były autonomiczne i niezależne od siebie. Władzom okupacyjnym nie zależało na tworzeniu scentralizowanych organów policyjnych o polskiej proweniencji. Istnieją wprawdzie pewne przypuszczenia, świadczące o istnieniu zorganizowanego konspiracyjnego kontaktu między poszczególnymi jednostkami MM. nie są one jednak potwierdzone w materiałach archiwalnych. Pod koniec okupacji, w 1917 r. wybrani funkcjonariusze Milicji Miejskiej w Warszawie zostali oddelegowani do innych Jednostek w celu przekazania doświadczeń organizacyjnych, jednocześnie też rozpoczęto działania kładące podwaliny pod organy policyjne w niepodległej Polsce. Najprężniej działającą jednostką Milicji Miejskiej była formacja warszawska o szeroko rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Pierwszym naczelnikiem MM w Warszawie został przedstawiciel arystokracji, Franciszek Radziwiłł, późniejszy wyższy funkcjonariusz Policji Państwowej w okresie przedmajowym natomiast jego zastępcami byli: ds. administracyjnych – Ludwik Ptaszynski i ds. technicznych – Marceli Łączkowski. Wewnętrzną strukturę organu zarządzającego Milicji obok naczelnika i jego zastępców tworzyli: szef biura (Jan Namiotkiewicz) oraz działy – służbowy (kier. Jan Urbankowski), organizacji szkolnictwa milicyjnego (kier. Marian Borzęcki), sadowy (kier. Henryk Wardęski) i gospodarczy (kier. Franciszek Kaufman). W 1917 r. w warszawskiej Milicji Miejskiej nastąpiła reorganizacja, która doprowadziła do utworzenia czterech sekcji: spraw ogólnych i administracyjnych, ds. sądowych i dyscyplinarnych, ds. spraw handlowych, sanitarnych i budowlanych oraz wyszkolenia zawodowego. W następnym roku, tj. w 1918, nastąpiła zmiana na stanowisku naczelnika; dotychczasowy F. Radziwiłł objął kierownictwo Departamentu Spraw Wojskowych w ówczesnym gabinecie Rady Stanu, nowym zaś naczelnikiem został Mieczysław Szaciński. Wiele osób spośród członków MM odegrało znaczącą rolę w tworzeniu Policji Państwowej w II RP i innych sferach życia publicznego. Należy wymienić Stanisława Okulicza, Jana Horodyskiego, Czesława Żylińskiego, Cezarego Okołów-Podhorskiego, Stefana Chluskiego, Edmunda Czyniowskiego, Jana Jareckiego, Edwarda Grabowieckiego, Aleksandra Około-Kułaka.

W Lublinie jednostka Milicji Miejskiej stanowiła wydział VIII miejscowego magistratu. Miasto zostało podzielone na trzy komisariaty, w których ogółem pracowało około 100 funkcjonariuszy. Im bliższy wydawał się koniec zmagań wojennych, a tym samym klęska państw centralnych, tym większa stawała się niezależność organów MM. Kierujący tymi jednostkami starali się stworzyć jak najkorzystniejsze warunki dla sformowania policji w niepodległej Polsce z szeregów Milicji Miejskiej, co oczywiście miało poważne implikacje polityczne. Taka sytuacja wystąpiła w Łodzi, gdzie w 1918 r. po ustąpieniu Niemców zaczęto tworzyć organy policyjne, opierając się na miejscowej Milicji Miejskiej. Do Milicji przyjmowano jedynie kandydatów należących do prawicowych ugrupowań politycznych, jak Zjednoczenie Narodowe, Narodowy Związek Robotniczy czy Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, lub sympatyzujących z nimi. Dodatkowo werbowano byłych funkcjonariuszy policji niemieckiej i ochrany carskiej (32 takie przypadki odnotowano w samej Łodzi). Zgodnie z opinią generała Massalskiego funkcjonariusze policji pruskiej i carskiej stanowili świetny materiał fachowy i obyć się bez nich nie można było”. Jednocześnie magistrat łódzki nie szczędził pieniędzy na tworzenie budżetu Milicji, przyznając miesięcznie sumę 288 tys. marek. Pozwoliło to stworzyć etaty dla 1034 funkcjonariuszy. Ponadto na terenie powiatu łódzkiego powstała policja powiatowa, której komendantem został kapitan wojsk rosyjskich. Kazimierz Jabłonowski-Snadzki.

Z kolei w Lublinie, gdzie też działała prężna jednostka MM, 3 listopada 1918 r. naczelnik Milicji Miejskiej przejął z upoważnienia komisarza generalnego Rządu Rady Regencyjnej, Juliusza Zdanowskiego, cały były ck komisariat policji wraz z biurem meldunkowym oraz tzw. policję obyczajową. W Warszawie 11 listopada 1918 r. odkomenderowano do tutejszej Milicji rtm. legionowego, Jurę Gorzechowskiego. Świadczyło to o tym, że również obóz J. Piłsudskiego podejmuje starania o uzyskanie wpływów w tego rodzaju formacjach paramilitarnych. W tym samym dniu przejęto agendy niemieckiej policji kryminalnej i politycznej, a ich funkcjonariuszy rozbrojono. Podobny przebieg miały akcje w innych miastach znajdujących się pod okupacją państw centralnych. W tych działaniach były widoczne przejawy walki politycznej prowadzonej między czołowymi stronnictwami politycznymi starającymi się o władzę w odradzającym się państwie polskim. Przedmiotem tych zmagań były formacje milicyjne.

 

Formacje porządkowe w Galicji i zaborze pruskim w 1918 r.

Na terenie Małopolski istniały różnego rodzaju samorządowe policje miejskie i gminne, działające na podstawie ustawy gminnej z 12 sierpnia 1866 r. W pierwszych dniach września 1918 r. Jerzy Grodyński przystąpił do tworzenia organizacji o nazwie Milicja Obywatelska na terenach wschodniej i zachodniej Małopolski. Przekształcono ją następnie w Małopolską Straż Obywatelską, kierowaną przez inż. Hausnera. Należy dodać, że działająca w Krakowie od 28 października 1918 r. Polska Komisja Likwidacyjna również przystąpiła do organizowania własnych organów policyjnych. Generał Bolesław Roja, przedstawiciel PKL, wydał 22 listopada 1918 r. rozkaz nakazujący tworzenie w Galicji wschodniej Straży Bezpieczeństwa.

Najmniej złożona sytuacja w dziedzinie tworzenia rozmaitych służb porządkowych przez ludność polską istniała w zaborze pruskim (w Wielkopolsce). Tu także funkcjonowały powołane przez terenowe ogniwa samorządu gminnego i miejskiego policje wiejskie i miejskie. Dodatkowo powołano 13 listopada 1918 r. z inicjatywy tutejszej endecji, za zgodą władz miejskich Straż Obywatelską. Miała ona stanowić zalążek formacji paramilitarnej występującej w obronie interesów ludności polskiej w zaborze pruskim, jednocześnie była organem porządkowym. Na czele Straży w Poznaniu stali: Julian Lange oraz Karol Rzepecki. Po wybuchu powstania wielkopolskiego organizacje terenowe aktywnie włączyły się do walk powstańczych i weszły w skład Straży Ludowej podległej Naczelnej Radzie Ludowej. 29 grudnia 1918 r. obowiązki prezydenta policji w Poznaniu objął komendant Straży, Julian Lange.

Nad bezpieczeństwem publicznym czuwały również jednostki żandarmerii, początkowo działające przy armiach zaborczych, następnie w pierwszych polskich formacjach wojskowych (np. Polnische Werhmacht). W Małopolsce zachodniej działała polska Żandarmeria Krajowa, na ziemiach wschodnich Wojskowa Żandarmeria Polowa, w b. Kongresówce Lubelska Żandarmeria Krajowa pod dowództwem kpt. dr. Stocha. Podobnie wyglądała sytuacja w zaborze pruskim. W ośrodkach pozamiejskich zorganizowano Polską Żandarmerię Krajową pod kierownictwem ppor. Zygmunta Wizy. Ta formacja podlegała Wydziałowi Wojskowemu NRL w Poznaniu. Jednocześnie przystąpiono do formowania nowej brygady żandarmerii, która miała wykonywać czynności policyjne w okresie obejmowania we władanie przez Polskę części Pomorza.

 

Organy porządkowe powołane w czasie wojny przez partie polityczne

Jak już wcześniej wspomniano, drugi rodzaj organizacji chroniących porządek i bezpieczeństwo publiczne tworzyły ugrupowania polityczne. Najważniejsze z nich to: Straż Bezpieczeństwa Publicznego, formacja paramilitarna pozostająca w dyspozycji Narodowej Demokracji oraz Milicja Ludowa Polskiej Partii Socjalistycznej. Także Lubelska Rada Delegatów Robotniczych 5 listopada 1918 r. podjęła uchwałę w sprawie utworzenia własnej Milicji Ludowej, której komisarzem został Urban Rygier. W tej organizacji dominowali przede wszystkim komuniści. Ponadto istniały inne formacje porządkowe powiązane z różnymi stronnictwami prawicowymi, takie jak: Straż Ludowa, Straż Narodowa, Straż Obywatelska czy Straż Policyjna Państwowa. Podstawowym zadaniem tych organizacji była ochrona interesów partyjnych oraz udzielanie poparcia (niekiedy zbrojnego) wprowadzonej walce politycznej. Bardzo często dochodziło do starć między bojówkami tych organizacji. Jednakże w okresie upadku władzy państw zaborczych na ziemiach polskich wykorzystywano te formacje do celów związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, aby zapobiec wzrostowi przestępczości kryminalnej i dezorganizacji życia społecznego w kraju. Jak już wspomniano, największe znaczenie i wpływ na kształtowanie się jednolitych organów bezpieczeństwa państwowego miały: Straż Bezpieczeństwa Narodowego i Milicja Ludowa PPS. Jeśli chodzi o tę pierwszą organizację, brakuje jakiegokolwiek opracowania na jej temat; pozostają jedynie do wykorzystania wspomnienia i relacje jej członków. Straż dysponowała scentralizowaną organizacją w Warszawie, poszczególnymi zaś komisariatami kierowali działacze endeccy (Austen, Tyrakowski, T. Dymowski, Grosman). Dowódcą Straży był J. Wroczyński, następnie Jaźwiński. Dużą wagę przywiązywali do tego rodzaju organizacji paramilitarnych działacze socjalistyczni. Przeprowadzały one akcje dywersyjne i zbrojne przeciwko władzom państw zaborczych. W 1917 r. utworzono Pogotowie Bojowe PPS, które następnie zostało przekształcone w Milicję Ludową PPS.

Mało znaną organizacją milicyjną był organ Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie – Milicja Ludowa, podporządkowana ministrowi spraw wewnętrznych, S. Thuguttowi. Działalność tej instytucji była efemeryczna i nie odegrała istotniejszej roli w procesie tworzenia państwowej służby policyjnej w niepodległej RP. W okresie rządów J. Moraczewskiego zaniechano jej rozbudowy, jednostki zaś istniejące na terenie Lubelszczyzny zostały wchłonięte przez ML PPS lub rozbrojone.

 

Instytucje tworzone przez Tymczasową Radę Stanu i Radę Regencyjną odpowiedzialne za bezpieczeństwo w kraju

Już na mocy pierwszego dokumentu wydanego przez Rade Regencyjną – dekretu z 3 stycznia 1918 r. – powołano do życia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Problem zorganizowania centralnej służby informacyjnej opierającej się na MSW stał się aktualny, gdy ministrem spraw wewnętrznych został Jan Stecki. Traktował on utworzenie takiej służby jako niezbędną formę zabezpieczenia systemu społeczno-ekonomicznego. 30 lipca 1917 r. na posiedzeniu Rady Stanu Jan Stecki stwierdził, że sytuacja jest „niebezpieczna i groźna”. Podjęto więc starania u władz okupacyjnych o uzyskanie zgody na utworzenie polskiej policji państwowej liczącej około 2000 osób. 3 października 1918 r. ponownie J. Stecki w obszernym memoriale dla prasy „ubolewał, że władze polskie nie mają w rękach środków represyjnych, lecz z konieczności ograniczać się muszą do akcji ostrzegawczej wobec społeczeństwa”. Sprawę zorganizowania polskiej służby bezpieczeństwa podnosił również premier Józef Świerzyński w swoim expose z 29 października 1918 r. Efektem tych postulatów było utworzenie w Wydziale Administracyjnym MSW referatu ds. policyjnych. Referat ten miał za zadanie przejąć z warszawskiej Milicji Miejskiej funkcje centralnego ośrodka organizowania służb policyjnych na ziemiach polskich. Pierwszym i początkowo jedynym pracownikiem referatu został Marian Borzęcki – jedna z najbardziej zasługujących na uwagę postaci w dziejach polskiej policji. W drugiej połowie 1918 r. podniesiono rangę referatu do wydziału i jednocześnie powiększono personel do pięciu osób. Zastępcą naczelnika został Franciszek Kaufman, trzy osoby stanowiły personel kancelaryjno-pomocniczy. Efektem prac tego miniaturowego wydziału było opracowanie budżetu na rok 1919 oraz przygotowanie dwóch instrukcji dla przewidywanej, w ogólnych zarysach, państwowej organizacji policyjnej. Znaczenie działalności wydziału w tworzeniu teoretycznych przesłanek dla przyszłej służby bezpieczeństwa było ogromne. W tej jednostce organizacyjnej MSW opracowywano propozycje dotyczące organizacji, struktury i kompetencji organów policyjnych w niepodległej Polsce. Niektóre projekty zostały wprowadzone w życie już w czasie tworzenia Policji Komunalnej na początku 1919 r. Nie należy również zapominać o tym, że Wydział Policyjny MSW wykorzystywał doświadczenia Milicji Miejskiej.

Innym kierunkiem działalności Jana Steckiego było zorganizowanie w Sekcji Administracyjnej MSW referatu informacyjno-politycznego, na czele którego stanął ppor. dr Mieczysław Skrudlik. Zadaniem tego referatu miało być rozpracowywanie i zwalczanie ruchu wywrotowego. Według słów kierownika tej komórki była to pierwsza państwowa placówka wyspecjalizowana w walce „z bolszewizmem i lewicą”. Wkrótce, bo już w październiku 1918 r., ze względu na wzrost zadań referat przekształcono w Biuro Wywiadowcze MSW. Ponadto przystąpiono do organizowania wyspecjalizowanych komórek wywiadowczych na terenie Warszawy, Łodzi, Lublina i Zagłębia Dąbrowskiego, które zostały podporządkowane Biuru Wywiadowczemu. Na początku 1919 r. Biuro zatrudniało 35 pracowników i dysponowało budżetem 20 tys. marek miesięcznie. Jednocześnie zostały rozszerzone jego zadania, do których należało:

– dostarczanie ministrowi spraw wewnętrznych informacji o ruchach społecznych i politycznych w kraju,

– roztaczanie nadzoru nad ugrupowaniami politycznymi zdradzającymi tendencje ku zagrożeniu bezpieczeństwa państwa (komuniści),

– przygotowywanie i szkolenie kadr policji politycznej.

 

Autor: prof. dr hab. Andrzej Misiuk

Tekst opublikowany w Przeglądzie Policyjnym nr 1-2 z 1996 r.

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie.

 

 

Literatura

A. Misiuk, Policja Państwowa 1919-1939, Warszawa 1996.

A. Abramski, J. Konieczny, Justycjariusze, hutmani, policjanci, Katowice 1988.

A. Misiuk, Od MSW do posterunku Policji Państwowej. Dzieje ustroju organów policyjnych i administracyjnych w II RP w latach 1919-1926, Szczytno 1988.

A. Misiuk, Służby specjalne II RP, Warszawa 1998.

L. Nagler, Policja Państwowa [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga Pamiątkowa, Warszawa 1929.

A. Misiuk, Tworzenie się polskich instytucji policyjnych w czasie I wojny światowej, „Problemy Kryminalistyki” 1987, nr 176.

A. Misiuk, Policja Komunalna – instytucja chroniąca porządek publiczny w Polsce w okresie od stycznia do lipca 1919 r., Zeszyty Naukowe WSO 1989, nr 2.

 

Opublikowane za zgodą autora/wydawcy. Zawartość jest udostępniona wyłącznie do osobistego, niekomercyjnego użytku. Żadna część tej zawartości nie może być reprodukowana, ani w inny sposób wykorzystywana w jakiejkolwiek formie bez uprzedniej pisemnej zgody.

                                                                                                                                               Do góry